W obronie prawdy

Po pokazie filmu “Katyń” w Związku Literatów w Moskwie coś poruszyło moje stare serce reżysera filmowego: młoda kobieta wstała i poprosiła obecnych, by uczcili minutą ciszy oficerów, którzy przed chwilą zginęli na ekranie. Cała sala podniosła się i ta minuta ciszy dała mi do zrozumienia, że gdyby film nie był nigdy więcej pokazany, to dla tego jednego pokazu warto było go zrobić. To był gest tych Rosjan, którzy rozumieją, że prawda między nami musi być powiedziana do końca, jeżeli mamy zrobić następny krok. Tak Andrzej Wajda podczas prezentacji książki “Rosja a Katyń” wspominał jedną z pierwszych projekcji swego filmu w Rosji.

Wznowiona w 70. rocznicę zbrodni katyńskiej przez Ośrodek Karta i Dom Spotkań z Historią publikacja “Rosja a Katyń” opowiada nie tylko o ciernistej drodze do prawdy, jaką wciąż jeszcze pokonuje społeczeństwo rosyjskie, ale także i o tych Rosjanach, którzy już zrozumieli, że prawda między Polakami i Rosjanami musi być powiedziana do końca. Ci rozumiejący są dla nas Polaków niezwykle cenni, bo umacniają przekonanie, że za wschodnią granicą mamy jednak również niemało przyjaciół.

Obrońcami prawdy o Katyniu są w Rosji przede wszystkim działacze Stowarzyszenia “Memoriał”, którzy narażając własną pozycję zawodową, a czasem i osobiste bezpieczeństwo, od wielu lat zwalczają kłamstwo katyńskie, rzetelnie przedstawiają fakty, wynajdują dokumenty i świadków mordu, a obecnie w imieniu rodzin polskich oficerów poszukują sprawiedliwości w rosyjskich sądach. Warto pamiętać, że tej ważnej dla nas prawdy bronili jednak nie tylko członkowie “Memoriału”, ale też naukowcy, dziennikarze, pisarze, prokuratorzy i śledczy, a nawet ci przywódcy radzieccy i rosyjscy,którzy, mimo napotykanego oporu, zdecydowali się na jej ujawnienie w latach 90.

To dzięki tym rozumiejącym już u schyłku lat 80. w ZSRR pojawiły się zwiastuny prawdy – publikacje w “Litieraturnoj Gazietie”, “Moskowskich Nowostiach”, “Echu Płaniety”. Na rosyjskim rynku wydawniczym ukazały się pierwsze książki demaskujące katyńskie kłamstwo. Wkrótce potem antystaliniści z “Memoriału” zorganizowali w Moskwie dwie przełomowe wystawy: z okazji 50. rocznicy Paktu Ribbentrop-Mołotow oraz “Katyń 1940-1990”. Wreszcie w 1990 r., po 50 latach od dokonania zbrodni, ZSRR oficjalnie przyznał, że polscy obywatele zostali rozstrzelani przez NKWD. Michaił Gorbaczow przekazał Wojciechowi Jaruzelskiemu część utajnionych dokumentów katyńskich, potem Lech Wałęsa otrzymał od Borysa Jelcyna kolejną ich część. Prezydent Jelcyn dokonał historycznego przełomu, zwracając się do Polaków z prośbą: “wybaczcie, jeśli możecie”. Stopniowo i nie bez trudności, w Rosji zaczęła się wreszcie odsłaniać prawda o masowych mordach na 22 tys. polskich obywateli.

Na polecenie władz w Głównej Prokuraturze Wojskowej Rosji rozpoczęła pracę specjalna komisja ekspertów, która po wnikliwych analizach dokumentów i faktów orzekła, że “działania NKWD usankcjonowane przez stalinowskie władze stanowiły część bezprawnych, zbrodniczych akcji represyjnych systemu totalitarnego wymierzonych przeciwko obywatelom sąsiedniego państwa, w tym jeńcom wojennym, bronionym przez prawo międzynarodowe” oraz że “zamordowanie polskich jeńców było najcięższą zbrodnią przeciwko pokojowi, przeciwko ludzkości i zbrodnią wojenną, za którą odpowiedzialność powinni ponieść Stalin, Mołotow i inni członkowie Biura Politycznego KC WKP(b)”. W książce “Rosja a Katyń” znajdziemy nie tylko wstrząsające szczegóły zbrodni zawarte w orzeczeniu tej komisji, ale i odpowiedź na pytanie, kto i w jaki sposób rozstrzeliwał Polaków, włącznie z imienną listą nagrodzonych za wykonanie tego haniebnego “zadania”.

W 2004 r. proces dochodzenia do prawdy o Katyniu został zablokowany. Stosunki polsko-rosyjskie pogorszyły się, a władze Rosji zdecydowały o umorzeniu niedokończonego, choć trwającego 15 lat śledztwa oraz utajniły całą jego dokumentację. Utajniono nawet samą decyzję o umorzeniu śledztwa. Główny prokurator wojskowy uzasadnił umorzenie “brakiem faktu zbrodni ludobójstwa” oraz śmiercią osób winnych.

Dziś dla nas rola “tych Rosjan, którzy rozumieją” pozostaje nadal niezwykle istotna. W ciągu ostatnich lat “Memoriał” wielokrotnie występował do sądów rosyjskich o uznanie ofiar zbrodni katyńskich za osoby represjonowane z powodów politycznych, domagał się ich rehabilitacji, a także odtajnienia wszystkich materiałów śledztwa prowadzonego w latach 1990-2004 przez Główną Prokuraturę Wojskową Rosji. To ci rozumiejący współpracują ze stroną polską, m.in. z Ośrodkiem Karta przy wydawaniu – w języku polskim i rosyjskim -publikacji dokumentujących zbrodnię, nadal tropią winnych i poszukują informacji o 4 tys. polskich ofiar, których miejsce pochówku nie zostało jeszcze znalezione. Toczą też spór ze stalinistami usiłującymi urabiać opinię publiczną w Rosji na swoją modłę i nadal powtarzającymi stare katyńskie kłamstwo.

Ilu Rosjan dziś zna prawdę? Szef sekcji polskiej “Memoriału” Aleksander Gurjanow ocenia, że  przeważająca część społeczeństwa rosyjskiego nadal niewiele wie o historii katyńskiego dramatu. Jeden z przykładów: podczas niedawnej sondy przeprowadzonej w czasie audycji z jego udziałem w popularnej moskiewskiej stacji radiowej teza o potrzebie ujawnienia prawdy o zbrodni NKWD zyskała 22 proc. poparcia. Zdecydowana większość ankietowanych powtarzała kłamstwo o niemieckiej odpowiedzialności za mord.

Wsparcie, jakie od lat otrzymujemy od tych rozumiejących Rosjan, którzy – jak napisał wydawca publikacji “Rosja a Katyń” – bronią honoru Rosji w oczach Polaków, pozwala jednak wierzyć, że prawda przebije się do powszechnej świadomości naszych sąsiadów.

“Rosja a Katyń”, (Warszawa 2010, wyd. II poprawione i uzupełnione), publikacja Ośrodka Karta i Domu Spotkań z Historią. Do nabycia w księgarni historycznej DSH, w Ośrodku Karta i wybranych księgarniach na terenie kraju.(www.karta.org.pl, www.dsh.waw.pl)

Barbara Machnicka

fot. Barbara Janiszewska