Piłsudski w karykaturze

W dwudziestoleciu międzywojennym w polskiej prasie ukazywało się wiele karykatur Marszałka Józefa Piłsudskiego, przedstawianego jako głównego bohatera satyrycznych komentarzy do wydarzeń na polskiej i międzynarodowej scenie politycznej. Wydawano również niezwykle interesujące zespoły grafik poświęcone jego osobie. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują autorskie teki uznanych polskich grafików i rysowników satyrycznych tamtego okresu: Zdzisława Czermańskiego (1900-1970), Adama Czernego (1894-1943) i Gustawa Rogalskiego (1887-1939). Wystawa prezentuje wybrane karty z tek graficznych i albumów, które znajdują się w bogatej kolekcji Muzeum Karykatury im. Eryka Lipińskiego w Warszawie, a są to m.in.: Album karykatur marszałka J. Piłsudskiego na pamiątkę X-lecia Niepodległości Rz. Posp. Polskiej 1914-1928 Gustawa Rogalskiego, wydany w Krakowie w 1928 r., Aby wszystkim dogodzić…, czyli jak różni różnie chcieliby widzieć Marszałka Adama Czernego, wydany w Warszawie w 1930 r. oraz teki autorstwa Zdzisława Czermańskiego: Marszałek Piłsudski w 13 karykaturach Zdzisława Czermańskiego (wyd. II, Paryż 1931) i Józef Piłsudski w 13 planszach Zdzisława Czermańskiego (Warszawa 1935).

Marszałek Piłsudski w gronie swoich doradców. (rys. Z. Czermański)

Zdzisław Czermański, był jednym z artystów, który zdobył osobiste uznanie w oczach bohatera swoich rysunków – Józefa Piłsudskiego. Wykonany przez niego cykl karykatur Marszałek sam kazał porozwieszać na ścianach wnętrz Belwederu. Pisał o tym we wspomnieniach adiutant Piłsudskiego – Aleksander Hrynkiewicz (Dziennik adiutanta Marszałka Józefa Piłsudskiego, „Zeszyty Historyczne” Nr 85, Paryż 1988), relacjonując wizytę delegacji niemieckiej w Polsce w styczniu 1935 r. Do najciekawszych grafik z tego cyklu należą z pewnością „Słówka” – z towarzyszącymi Marszałkowi postaciami: Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego i późniejszego ministra spraw zagranicznych Augusta Zaleskiego oraz „Piłsudski-girls” – z roztańczonym rzędem jego najbliższych współpracowników: Adamem Kocem, Walerym Sławkiem, Bolesławem Wieniawą-Długoszowskim, Ignacym Matuszewskim, Aleksandrem Prystorem i Bogusławem Miedzińskim. Edward Rydz-Śmigły przekonywał, że rysunki Czermańskiego świetnie charakteryzowały Naczelnika. Opinia ta brzmiała: „Wydaje mi się, że rysunek Czermańskiego daje jedną z najostrzejszych i najlepiej zaobserwowanych charakterystyk Marszałka Piłsudskiego” i pochodziła z teki czarno-białych fotooffsetowych reprodukcji z 1935 r. Wypowiedź cytowana bywa również często w odniesieniu do wcześniejszych tek barwnych litografii artysty, wydanych w 1930 i 1931 r. Takie podejście do karykatury i satyry najwyższych przedstawicieli państwa można uznać za wydarzenia niezwykłe w historii Drugiej Rzeczpospolitej.

***

Piłsudski i Witos (rys. A. Czerny)

Adam Czerny [Szwarcenberg-Czerny] (1894-1943)

Rysownik, karykaturzysta urodzony 19 marca 1894 r. w Krakowie. Był jednym z pięciu synów Jadwigi i Bolesława Szwarcenberg-Czernych. Podczas I wojny światowej pełnił służbę kapitana w Legionach Polskich. Został odznaczony Orderem Virtuti Militari. Jako artysta zajmował się rysunkiem satyrycznym i karykaturą portretową. W 1943 r. został zamordowany przez Niemców w lasach kieleckich. Jego grób znajduje się na cmentarzu parafialnym we Wzdole Rządowym. Był autorem wydanego w 1930 r. albumu pt. „Aby wszystkim dogodzić…, czyli jak różni różnie chcieliby widzieć Marszałka”, przedstawiającego karykatury Józefa Piłsudskiego. Tekst towarzyszący grafikom w albumie ma formę wyliczanki, w której kolejno pojawiają się nazwy partii, ugrupowań politycznych oraz nazwiska polityków Drugiej Rzeczypospolitej. Zakończenie wierszyka jest zaskakujące, ale zrozumiałe dla tych, którzy wiedzą, że Piłsudski miał poczucie humoru i bawiły go dowcipy oraz karykatury polityczne. Podobno miał nawet zabronić cenzurze ingerowania w satyryczne wypowiedzi o jego osobie.

Batory pod Pskowem (rys. Z. Czermański)

Zdzisław Czermański (1900-1970)

Malarz, rysownik, karykaturzysta, prozaik. Już w okresie dzieciństwa uczęszczał na lekcje rysunku we Lwowie. Mimo młodego wieku w 1914 r. wstąpił do Legionów Polskich, po odzyskaniu niepodległości przez Polkę do Wojska Polskiego, walczył w wojnie polsko-bolszewickiej, do rezerwy przeszedł w randze kapitana w 1922 r. W latach 1923-24 uczył się rysunku u Kazimierza Sichulskiego, następnie w pracowni Fernanda Légera w Paryżu (krótko w 1925 r. i ponownie w latach 1928-30). Zajmował się malarstwem, ilustracją, rysunkiem satyrycznym, uprawiał sport. Jako karykaturzysta debiutował w 1920 r. na łamach lwowskiego „Szczutka”, gdzie do 1925 r. zamieszczał swe prace. Był czołowym rysownikiem „Cyrulika Warszawskiego” (1926-29) oraz „Wiadomości Literackich”, współpracował z „Kurierem Porannym” i jego dodatkiem „Duby Smalone” (1927). W latach 1930-31 przebywał w Londynie, rysując do „Graphic”, następnie w Nowym Jorku (1931-34), gdzie współpracował z „Fortune Magazine”. Pierwszy indywidualny pokaz jego karykatur miał miejsce w Zakopanem, przeniesiony następnie do warszawskiej Zachęty (1927), a kolejne – w Salonie Garlińskiego (1931) i IPS (1935, 1937) w Warszawie. Prace swoje prezentował również poza krajem – w Galerii Charpentier w Paryżu (1930) oraz w Londynie, Genewie, Nowym Jorku, Filadelfii. Brał udział w wystawach zbiorowych, w tym w Międzynarodowej Wystawie Karykatury w Wiedniu (1932). Zasłynął jako autor karykatur Józefa Piłsudskiego, które opublikował w trzech tekach (1930/1931, 1935, 1936). Wydał kilka albumów swych prac oraz dwa tomy wspomnień. Po wybuchu II wojny przedostał się do Paryża, a po upadku Francji przez Brazylię dotarł do USA, od 1941 r. mieszkał w Nowym Jorku. Na zamówienie amerykańskiego Office of War Information ilustrował życie okupowanej Warszawy (1943). Przez dwa lata był stałym karykaturzystą politycznym „Fortune Magazine”. Współpracował z wieloma czasopismami amerykańskimi (m.in.: „Cosmopolitan”, „Look”, „Liberty”, „Life”, „The New York Times Book Review”), paryskimi („L’Illustration”, „L’Art Vivant”, „La Revue de l’Art Ancien et Moderne”) oraz londyńskim „Graphic”. Jego rysunki ukazywały się na łamach prasy polonijnej. W latach 60. XX w. wykonał serię portretową pięćdziesięciu osobistości ostatniego półwiecza, zakupioną przez Uniwersytet stanu Teksas w Austin. Za swą działalność artystyczną otrzymał Złoty Krzyż Zasługi oraz Nagrodę im. A. Jurzykowskiego i Nagrodę Fundacji Kościuszkowskiej w Nowym Jorku.

(rys. G. Rogalski)

Gustaw Rogalski (1887-1939)

Rysownik, rzeźbiarz, autor plakatów, sportowiec. Już w wieku kilkunastu lat, gdy był uczniem krakowskiej szkoły im. św. Jana Kantego, rysował karykatury nauczycieli i znanych osobistości Krakowa. W późniejszym okresie uprawiał rysunek satyryczny, karykaturę, malarstwo, rzeźbę portretową i sztukę stosowaną (projektował afisze reklamowe i filmowe). Wykładał również w szkołach artystycznych w Krakowie. Uczestniczył w Międzynarodowej Wystawie Karykatury w Wiedniu w 1932 r. Współpracował z wydawanymi przez ojca, Stefana Rogalskiego, czasopismami „Rogaty”, „Wszechrząd”, „Eureka” oraz dwutygodnikami „Karykatury” i „Bat”. Najczęściej tworzył karykatury portretowe. Zasłynął jako autor karykatur Józefa Piłsudskiego oraz wizerunków sportowców. Spod jego ręki wyszła też teka ośmiu karykatur Adolfa Hitlera, wydana w kwietniu 1939 r. Za swe rysunki został aresztowany i rozstrzelany przez Niemców w grudniu 1939 r. w Przegorzałach pod Krakowem.

Realizacja wystawy: Elżbieta Laskowska, Paulina Pilcicka

Opracowanie graficzne: Izabela Bartnik

Biogramy artystów na podstawie: Czasy wojen i pokoju. Karykatura polska 1914-1939, oprac. Grażyna Godziejewska, Warszawa 2004.

Muzeum Karykatury im. Eryka Lipińskiego

Kozia 11, Warszawa

www.muzeumkarykatury.pl